معرفی و نقد کتاب اعلاق النفیسه

نام كتاب : اعلاق النفيسه

مؤلف : ابوعلي احمد بن عمر بن رُسته اصفهاني

مترجم : حسين قره چانلو

ناشر : انتشارات امير كبير- سال 1365

درباره مؤلف :

برخي نام او را "محمّد" و برخي نام پدر او را "محمد" (محمّد بن اسحاق) مي دانند . ابن رُسته، از جغرافي دان هاي معروف ايراني در قرن سوّم هجري است. اثر عمده ي وي دايرة المعارفي موسوم به اعلاق النفيسه است، كه در سال 290 هجري آن را تأليف كرد.(لغت نامه دهخدا،حرف الف،ص312)

تولّد :

از تاريخِ ولادت و زندگاني و نيز درگذشت او اطّلاعاتي در دست نيست، همين قدر معلوم است كه زادگاهش اصفهان بوده و ظاهراً در سال 290 هجري يعني هنگام اتمامِ كتاب خود در حجاز زندگي مي كرد. (اعلاق النفيسه،مقدمه،ص5) ابن رُسته، خود در كتابش در ضمنِ وصف اصفهان مي نويسدكه: « از مردم آن ديار است.»(همان،ص151) هنگام حضور اودر مكّه در سال 290 هجري مطالبي راجع به كتيبه هاي مسجد النّبي و درب هاي آن در كتاب خود آورده است.(همان،صص73-75)

وفات:

درباره ي وفات او در بين سالهاي 289 تا 291 هجري اختلاف نظر وجود دارد.

درباره ي كتاب:

كتاب اعلاق النفيسه در سال 290 هجري تاليف شده است. امّا به نظر "ماركوات" اين كتاب در سال 310 تاليف شده ، زيرا منبع اصلي كتاب ابن رسته، كتاب جغرافيايي جيهاني بوده است. اين كتاب در اصل هفت مجلّد بوده كه امروزه، قسمت هفتم اين اثر بر جاي مانده است، واز متون بسيار ارزشمند تاريخ و جغرافياي قرن چهارم هجري است. در زمينه ي كيهان نگاري او را استاد "قزويني" دانسته اند، زيرا قزويني در دو اثرِ خود "آثار البلاد و اخبار العباد" و "عجايب المخلوقات" از كتاب ابن رُسته متأثّر بوده است.

مترجمِ كتاب مي نويسد: « هدف ابن رُسته از نوشتن اين كتاب ، فراهم آوردن اطّلاعاتي از تمام جهانِ آن روز بوده است . چون علاوه بر توصيف بلاد اسلامي ، سرزمين هاي ديگري را كه در خارج از جهان اسلام قرار داشته ، نيز توصيف كرده است و به طور كامل و جامع از جغرافيايِ رياضي سخن گفته است. با توجّه به تنوّع و فراواني اطّلاعاتي كه در كتاب وي آمده ، مي توان آن را دايرة المعارفِ كوچكي از علوم جغرافيا و تاريخ به شمار آورد.

ابن رُسته به نظر مي رسد كه از روش جغرافياي ايراني كه مبتني بر هفت اقليم يا هفت كشور بوده ، عدول كرده و به هنگام بيان اقاليم، ترجيح داده است كه به جاي هفت اقليم ، اقاليم يوناني را بيان كند.(اعلاق النفيسه،مقدمه،ص6)

محتواي كتاب

مطالب كتاب را مي توان به چند بخش تقسيم كرد:

بخش اول: فاصله راه ها و شوارع و شهر ها

بخش دوم: اطّلاعات مبسوط درباره ي مكّه ، بنيان كعبه و ساختمان آن و مدينه. او جغرافياي طبيعي را با توصيف مكّه و كعبه آغاز مي كند و از نفوذ خردادبه در اين باره به دور نيست. (تاريخ ادب الجغرافي العربي،كراچكوفسكي،ج1،ص164)

بخش سوم: اقاليم هفت گانه

بخش چهارم: وصف شهرهاي اسلامي

بخش پنجم: توصيف ولايات ايران (طبرستان، ري، ...)

بخش ششم: اطّلاعات و معلومات كلي و عمومي مانند:

الف: پيشه هاي بزرگان عرب در جاهليّت

ب : خاندان هاي معروف عرب

ابن رُسته شايد به سبب تعلّقات ديني و قلبي ،اطلاعات مفصّلي پيرامون مكّه و مدينه ارايه داده و از اين نظر، در جهت شناخت تاريخ صدر اسلام سودمند است.

اسامي بسياري از شهر هايي كه در كتاب ابن رُسته آمده ، امروزه در خارج از قلمرو جغرافيايي ايران است و اكنون يا موجوديّت جغرافيايي ندارند يا اينكه تغيير اسم داده اند و برخي از ين اسامي در تلفّظ ، نا مأنوس به نظر مي رسند. مانند (ايشا در بلاد خزر)

ارزش كتاب

ابن رُسته از نوادر جغرافي نويسان است كه از بلاد خزر (اقوام خزر) بلغارها، مجارها و سرزمين روسيه سخن گفته است. (اعلاق النفيسه ، صص161-174)اگر چه در حدود العالم، هم درباره ي خزر ها و سرزمين بلغار سخن رفته امّا اطّلاعات مؤلفِ حدود العالم به تفصيل و گستردگي ابن رُسته نيست. (ص161 به بعد)

اثر ابن رُسته در توصيف اماكن مختلف بسيار ارزنده است ولي توصيف وي در باره ي راه ها، چندان زنده و گويا نيست. در قسمت جغرافياي نجومي و رياضي به دليل استناد او به آيات قرآني و استفاده از آثار نجومي دانشمندان قبل از خود ، بسيار پر ارزش است. او پس از توصيف مكّه و مدينه، اقسام عجايب گياهي و حيواني و بناهاي معروف باستاني را توصيف و پس از آن به تعريف درياها و رودها و هفت اقليم با شهرهاي معروف آن پرداخته كه در تقسيم اين اقاليم از روش يونانيان متأثر بوده است. البتّه به روش هفت اقليم ايراني هم بي نظر نبوده است. او در توصيف سرزمين ها به ايران اهمّيّت خاصّي مي دهد. سخن او در مورد عربستان جنوبي و عراق كوتاه و مختصر ، امّا مهم است.

ابن رُسته تنها جغرافي داني است كه در وصف روم و شهرها و عجايب آن اصطلاحات ارزنده اي آورده است كه نظير آن را در آثار مورخان و دانشمندان عصر او و بعد از آن نمي توان يافت. علاوه بر آن ،دقّت، موشكافي او در توصيف آثار و عجايب و شگفتي ها در خور ستايش است.

"ابن رُسته در اين كتاب به شرح كره ي سماوي و سيّارات و وضع زمين و شكل و اندازه ي آن پرداخته و در نهايت اختصار ، عقايد منجّمان يوناني و عرب را مورد بحث قرار داده است.وی در تدوين كتاب از آثار نويسندگان قبل از خود مانند جيهاني و ابن خردادبه و از روايات ابوعبدالله محمّد بن اسحاق، استفاده كرده است. (شناسايي منابع و مآخذ تاريخ ايران ، بيات ،عزيزالله،ص114)

ويژگي هاي كتاب و ترجمه ي آن

كتاب ابن رُسته از لحاظ نحوه ي ارايه ي مطالب و اسلوب، جزو تأليفاتي است كه همه ي خوانندگان ، آن را مي پسندند ولي ظاهراً اين كتاب براي منشيان و نويسندگان ديوان هاي دولتي نوشته شده است. سليقه ي ادبي او از ابن خردادبه بهتر است ،گاهي فهرست نام ها را نقل مي كند و در توصيفات ،علاقه ي فراواني به قصّه پردازي نيز دارد.

كتاب اعلاق النفيسه با دقّت و ظرافتِ علميِ كافي ترجمه گرديده و نثرِ مترجم سليس و روان است. با آن كه كتاب پر از اصطلاحات تاريخي و جغرافيايي نامأنوس است ، ولي مترجم روايتِ ابن رسته در متنِ كتاب را با روايت سفرنامه نويسان ديگري چون بلاذري و مسعودي و... مطابقت داده كه اين امر، بر وزانت علميِ كتاب افزوده است. از ويژگي ديگر كتاب ، استفاده از فهرستِ مفصّلي از منابع است كه در پاورقي و حواشي در پايان كتاب آورده شده است. نخستين خاورشناسي كه به تصحيح كتاب ابن رسته پرداخته ،" جوينبول-JUYNBOLL" است كه در سال 1861م بخشي از آن را در "ليدن" چاپ كرد.(فرهنگ خاورشناسان، سحاب، ص156)

مترجم مي گويد: « در ترجمه ي كتاب سعي شده ، مفهوم عبارات آن گونه كه هدف و مراد نويسنده بوده ، به فارسيِ روان ترجمه گردد.در ترجمه ي فصولِ اوليّه ي كتاب كه درباره ي جغرافيايِ نجومي و رياضي است و به آيات قرآني مستند گرديده ، سعي شده در ترجمه ي آيات از "كشف الاسرار ميبدي" استفاده شود. مبناي ترجمه ي كتاب ، نسخه ي چاپ ليدن 1891م بوده كه به كوشش "دخويه" به چاپ رسيده است. و نيز منابعي را كه اين خاورشناس درباره ي "اعلام"مهم كتاب ، تحقيق و بررسي نموده ، در پاورقي كتاب به فارسي درج شده است.»

منابع:

1-اعلاق النفيسه،احمد بن عمر بن رسته اصفهاني،ابو علي،ترجمه:حسين قره چانلو،تهران،اميركبير-1365 2-شناسايي منابع و مأخذ تاريخ ايران،بيات،عزيزالله،تهران:اميركبير،1374

3-فرهنگ خاورشناسان،سحاب،ابوالقاسم،ناشر:فارسي كتاب

4-لغت نامه دهخدا،دهخدا،علي اكبر،تهران:مؤسّسه ي لغت نامه دهخدا

5-تاريخ ادب الجغرافي العربي،كراچكوفسكي،ج اول