معرفی و نقد کتاب اخبار الطوال

نام كتاب : اخبار الطّوال

مولف: ابوحنيفه احمد بن داود دينوري

مترجم : محمود مهدوي دامغاني

چاپ اول : 1364-تهران چاپ هفتم :1386-تهران

زبان : عربي

ناشر : نشر ني

در باره ي مؤلف

نام اين دانشمند و نام پدر و كنيه اش در كتاب هاي كهن به صورت "ابو حنيفه احمد بن داود بن ونند دينوري" آمده است.براي نمونه ابن نديم در كتاب الفهرست به صورت فوق ثبت كرده است.(الفهرست،ابن نديم،ص86) وچون از ناحيه ي دينور بوده ، نسبتِ او دينوري است. ياقوت حموي نام پدرش را "ونند" ثبت كرده است.(معجم الادباء،ياقوت،ج1،ص124) سال تولّدش در كتب قديمي ثبت نشده است.بروكلمان در مقاله ي دايرةالمعارف اسلام ،تولّد ابو حنيفه را در دهه ي اول قرن سوّم هجري مرجح مي داند . ياقوت مرگ او را در سال 282هجري و به روايتي ديگر 281 و به قولي ديگر بيش از 290 هجري نوشته است. شهر "دينور" ميان كنگاور و كرمانشاه قرار داشته و وسعت آن دو سوم همدان، و مدت ها به "ماه كوفه" مشهور بوده است.ساكنان آن ، آميزه اي از ايرانيان و اعراب بوده و قبيله ي كرد "شوهجان" اطراف آن مي زيسته اند.(اخبار الطوال،ص13) دينور از قرن چهارم هجري رو به ويراني نهاد و در قرن هشتم پس از هجوم تيمور به كلي ويران شد.به گفته ي ياقوت ، گروهي بسيار از اهل ادب و حديث به اين شهر منسوبند. مقام علمي و ادبي دينوري "دينوري در درجه ي اوّل رياضي دان و منجّم و اديب و پس ازآن مورّخ بوده است.وي در سال 235 هجري به اصفهان رفت و در آن جا به كار ستاره شناسي و‌ هيئت و ثبت نتايج محاسبات نجوميِ رصد خانه ي خود مشغول شد.در مقام ادبيِ وي تا آن جا پيش رفته اند كه وي را با "جاحظ" مقايسه كرده اند.(منابع تاريخ اسلام،رسول جعفريان،ص149) او در انواع علوم و فنون متداول عصر خود صاحب نظر بوده و كتاب نوشته است. ابن نديم در الفهرست پانزده جلد از كتاب هاي او را نام مي برد. تذكره نويسان و دانشمندان دوره هاي بعد آثار ديگري هم براي او نوشته اند، براي نمونه ياقوت در معجم الادباء با آن كه سخن خود را از قول ابن نديم نقل مي كند علاوه بر آن كتب ديگري را از دينوري آورده است.

نام تعدادي از آثار ديگر دينوري عبارتند از : -كتاب النباه : كه درباره ي شناخت نام گياهاني است كه در شعر و ادب عرب آمده است. -الفصاحه : در علوم بلاغت -الشعر و الشعراء : كه به صورت تذكره بوده است. -البيان ، و ......

درباره ي كتاب اخبار الطوال

اين كتاب از كهن ترين تاريخنامه هاي عموميِ مختصر تا پايان عصر معتصم عباسي (227 هجري) است.(تاريخنگاري در اسلام،سجادي-عالم زاده،ص141) دينوري ايراني بوده و با آن كه گرايش شعوبي ندارد، توجّهش به ايران سبب شده تا كتابش مأخذ مهمي براي تاريخ ايران درآيد.اخبار الطّوال از كتب بسيار با ارزش و حاوي اخباربديع و دست اول است و از تواريخ عمومي اي است كه در دوران رشد و بالندگي تاريخنگاري اسلامي پديد آمده است. دينوري در مورد حوادث و رويدادها يكسان توضيح نداده است و با توجّه به گرايشات قومي و مذهبي و با توجّه به حوادثي كه آن ها را اثر گذارتر مي دانسته ، در اثرش تأكيد بر آن ها گذاشته است. دينوري در اخبار الطّوال روش تركيبي در پيش گرفت و در اين كتاب كوشيده تا در تاريخ پيش از اسلام شكلي موازي و مرتبط به هم ، از حوادث ايران،يمن،عربستان و روم شرقي ارايه دهد. او به اسناد اهمّيّتي نمي دهد ، زيرا مي خواست گزيده اي از آثار پيشين فراهم كند.(تاريخنگاري در اسلام،سجادي و عالم زاده،ص52) او با حذف سلسله ي سند ، از عبارت "قال" و "قالوا" استفاده نموده است. و نيز از بيان آيات قرآني كه توسط افراد به مناسبت حوادث و رويدادها بيان شده ،نمونه هايي را ذكر مي كند و از شاعران زيادي نام برده و اشعار فراواني را به عنوان شاهد مي آورد.

درباره ي مذهب دينوري

با توجّه به مطالبي كه در كتاب آورده و با توجّه به تفصيل قيام هاي علوي وضدّ اموي و ضدّ عباسي ، مي توان نتيجه گرفت كه احتمالاً مذهب شيعيِ زيدي داشته است هرچند با قرائن ذكر شده در كتاب نمي توان به طور يقين درباره ي مذهبِ او قضاوت كرد. ذكر حوادث در اخبار الطّوال به ترتيب سنوات نيست ، ترتيب بيان حوادث از لحاظ زماني نيز دقيق نيست و در بسياري از موارد تقدّم و تأخّر حوادث رعايت نشده است.از جمله : حوادث پس از مرگ يزيد و جنگ هاي مهلّب و خوارج و برخي از حوادث مربوط به جنگ صفّين در زمان دورتر. زرّين كوب مي گويد : ابوحنيفه دينوري در اخبار الطوال در باب فتوح اسلام نقل هايي كرده كه در ديگر مأخذ نيست. (تاريخ ايران بعد ازاسلام،زرّين كوب،ص24)

درباره ي ترجمه ي كتاب اخبار الطوال

اخبار الطّوال تاكنون دو بار به فارسي ترجمه شده است. ابتدا صادق نشأت آن را از روي كتابي كه به اهتمام و تصحيح "عبدالمنعم عامر" چاپ شده ترجمه و در سال 1346 شمسي توسط انتشارات بنياد فرهنگ چاپ نمود. و سپس ترجمه اي مفيدتر با حواشي وتوضيحات سودمند توسط دكتر محمود مهدوي دامغاني در سال 1364 شمسي منتشر شد. مترجم دوّم انگيزه ي خود را از ترجمه ي مجدد آن چنين اعلام كرد: با در نظر گرفتن نقص هاي ترجمه ي نشأت و تكرار اشتباهات مصحّح عربي در متن فارسي ، توجّه نكردن به حاشيه هاي سودمند ،توضيح ندادن در مورد اسامي شاعران ، نامه هاي نهج البلاغه، قبايل و ... سبب اصلي ترجمه ي جديد بوده است.(اخبارالطوال،ص21) مترجم معتقد است: دليل اينكه دينوري در مورد مغازي و سيره ي رسول خدا(ص) سخني نگفته ، وجود آثاري چون سيره ي ابن اسحاق و مغازي واقدي بوده است ، در حالي كه به نظرمي آيد دليل اصلي دينوري ، تأكيد و تعلّق او به ايران و تاريخ آن بوده و تاريخ اسلام را تا آنجا كه مربوط به ايران بوده ، توضيح داده است.همچنين دليل مفصّل نبودن واقعه ي كربلا در اين كتاب ، سخت گيري عبّاسيان بر علويان بوده است.

در مورد چاپ كتاب

اولين بار "گيرگاس" خاورشناس روسي در 1887 م در ليدن چاپ كرد. محتواي كتاب كتاب اخبار الطّوال را مي توان به سه بخش عمده تقسيم كرد :

بخش نخست: شامل مطالبي در مورد آدم و فرزندان نخستين او، و پيامبراني چون ادريس، نوح و ... تا ظهور عيسي. مطالب ابوحنيفه در اين بخش از نظر زماني و مكاني پيوسته نيست.در مورد ظهور زرتشت و آيين او اين كتاب از كهن ترين منابع است. چون آغاز تنظيم كتب تاريخ قومي بوده نبايد آن را با تاريخ طبري و مروج الذّهب مسعودي مقايسه كرد.

بخش دوم : با بخش اول آميخته است و جداگانه تنظيم نشده است و درباره ي شرح حال پادشاهان ايران و روم و يمن است و از جمشيد و پيروزي ضحّاك بر او تا انقراض ساسانيان سخن گفته است.

بخش سوم : مربوط به تاريخ اسلام است كه با پيكارهاي اعراب و ايرانيان در دوره ي خلافت عمر شروع و به پايان خلافت معتصم عباسي يعني سال 227 هجري ختم مي گردد. دينوري جنگ هاي اعراب و ايرانيان را به تفصيل آورده است ولي دوره ي خلافت 12 ساله ي عثمان را فقط در يك صفحه و نيم ذكر كرده است.او درباه ي چگونگي كشته شدن بابك و افشين و در مجموع در كل كتاب گرايش نسبي خود را به عنصر ايراني به وضوح نشان مي دهد.

ويژگي كتاب

ابوحنيفه دينوري در نقل مطالب خود از ذكر نام كتاب و سلسله ي اسناد خودداري كرده است وحال آنكه در بسياري از آثار مورّخان پيش از او و معاصرش سلسله ي اسناد آمده است مانند مغازي واقدي و طبقات ابن سعد ، و همين حذف سلسله ي اسناد ، يكي از علل شيوايي عبارات اوست.در تمام كتاب فقط نام 21 راوي آمده است و دو كتاب را نيز به عنوان منبع آورده و از هيثم بن عدي بيشتر ذكر كرده ، از 66 شاعر نام برده و شواهدي از اشعار ايشان آورده است.(اخبار الطوال،ص21) بخش عمده اي از كتاب دينوري درباره ي عراق و تحولات كوفه مي باشد و از اين جهت حوزه ي مورد توجه ي او با نوشته هاي"ابومخنف"نزديك است.

منابع

1-اخبارالطّوال،احمد بن داود دينوري،ابوحنيفه،ترجمه-محمود مهدوي دامغاني،تهران:نشر ني،1386

2 -معجم الادباء،حموي،ياقوت،بيروت:دار احياءالثرات العربي،بي تا

3-تاريخنگاري در اسلام،عالم زاده،هادي-سجّادي،سيدصادق،تهران:سمت،1380

4-منابع تاريخ اسلام،جعفريان،رسول،قم:انصاريان،1387

5-الفهرست،ابن النديم،

6-تاريخ ايران بعد از اسلام،زرّين كوب ،عبدالحسين،تهران:اميركبير،1362