معرفی و نقد کتاب الفتوح ابن اعثم کوفی

نام كتاب : الفتوح

مؤلف: ابو محمد احمد بن علي اعثم كوفي الكندي

وفات:314 هجري

مترجم :محمد بن احمد بن ابي بكر مستوفي هروي –قرن 6

مصحّح:غلامرضا طباطبايي مجد

درباره ي ابن اعثم

ابو محمد احمد بن علي اعثم كوفي در سال 314 هجري وفات يافت. ذبيح الله صفا ،نام او را احمدبن محمد ثبت كرده است.(تاريخ ادبيات ايران،صفا،ذبيح الله،ص993) او محدّث، شاعر و مورخ شيعي قرن سوم و اوايل قرن چهارم بود.درباره ي زندگاني او اطلاعي درستي در دست نيست. عدم اطّلاع دقيق از زادگاه و تاريخ تولد و زندگاني او به حدّي است كه حتّي در نام و نسب وي اختلاف كرده اند.برخي نام او را احمد و برخي محمّد ذكر كرده اند، حتّي لفظ اعثم را كه لقب پدرش بوده گاهي در مورد ابن اعثم به كار برده اند. در مورد وفات او برخي 214 را ذكر كرده اند در حالي كه اين نظر با عقيده ي ياقوت حموي كه اولين مورخي است كه درباره ي شخصيّت ابن اعثم مطلب ارايه كرده ،مغايرت دارد. بنا بر نظر ياقوت : ابن اعثم غير از "الفتوح"كتاب ديگري به نام "التاريخ في شرح الوقايع"دارد كه شرح وقايع تاريخي را از زمان مأمون تا مقتدر عباسي يعني از سال 295 تا 320 هجري نگاشته است.

درباره ي مذهب مؤلف :

ياقوت او را مورّخي شيعي مي داند كه نزد اصحاب حديث، ضعيف شمرده شده است.(معجم الادباء،ياقوت،حموي،ص231) صاحب الذريعه به نقل از معجم الادباء او را شيعي معرفي كرده است.هم چنين در جاي جاي كتاب به ويژه در جريان خلافت امام علي(ع) گرايش او به تشيّع و طرفداري از امام علي بر ضدّ بني اميه و خوارج آشكار است.و نيز ابن اعثم گزارش عبور امام علي از سرزمين كربلا و گريستن آن امام و خبر دادن از شهادت فرزندش امام حسين (ع) در اين مكان را به تفصيل آورده است.البتّه به رغم شهرت او به تشيّع ، سندي قطعي در اين زمينه در دست نيست ،تنها سند معتبر ، همان عبارت ياقوت در معجم الادباء است. برخي تشيّع او را ، تشيّع كوفي يا عراقي مي دانند. آثار ديگر ابن اعثم : -التاريخ في شرح الوقايع -المألوف در مورد كتاب "التاريخ" ياقوت حموي معتقد است كه اين كتاب ذيلِ الفتوح نوشته شده نه به صورتِ مستقل.

پيش از شرح كتاب لازم است مختصري درباره ي فتحنامه و فتوح نگاري گفته شود:

فتوح نگاري يكي از مهمّ ترين شاخه هاي تاريخ نگاري اسلامي است كه به بيان چگونگي گشايش دارالحرب (سرزمين دشمن) مي پردازد.موضوع اين كتب ، بيان نحوه ي گشايش سرزمين ها و كشور هايي است كه پس از رسول خدا به كوشش مجاهدان مسلمان در عصر خلفاي اوليه به صلح يا به جنگ به تصرف اسلام در آمده است.كتب فتوح دو گونه اند: -عام : كه به ذكر فتوح اسلامي در كليه سرزمين هاي اسلامي مي پردازد."فتوح البلدان"-خاص : كه مربوط به فتح منطقه يا سرزمين خاص مي باشد"فتوح الشام واقدي".(علم تاريخ در گستره تمدن اسلامي،آيينه وند،صادق،صص292-293)

درباه ي كتاب الفتوح

اين كتاب به زبان عربي است كه در قرن چهارم هجري تأليف گرديده است.و نسخه ي خطي جلدِ اول آن در كتابخانه ي گوته در آلمان و جلد دوم و سوم در كتابخانه ي توپقايي تركيه موجود است

. نام هاي ديگر كتاب :

"فتوحات الشام" بنا بر نقل كشف الظنون ، "تاريخ فتوح" بنا بر نقل تاريخ نگارستان است. به دليل ورود اسلام به ايران و رواج زبان عربي به عنوان زبان رسمي و علمي ، اكثر مورخان آن دوره به ويژه ابن اعثم كتاب خود را به عربي نوشته اند.متن عربي الفتوح پنج بخش اصلي دارد: 1- اخبار رده 2-خلافت عمر 3-مقتل عثمان 4-اخبار جنگ صفين 5-اخبار واقعه كربلا از آنجا كه در بيشتر بخش هاي مذكور به فتوح اسلامي پرداخته ، كتاب به فتوح شهرت يافته است.(تاريخ نگاري در اسلام،سجادي-عالمزاده، ص 140 )

به طور كلي الفتوح: از ماجراي سقيفه و خلافت ابو بكر و جنگ هاي ردّه و توجه مسلمانان به حيره آغاز مي شود و سپس خلافت عمرو فتوحات عصر او ؛ خلافت عثمان و ادامه فتوحات در زمان او و قيام بر ضدّ وي ، خلفت امام علي و جنگ هاي داخلي در زمان او ، عصر امويان و فتوحات اين دوره اخبار دعوت عباسي و انقراض امويان و ظهور دولت عباسي تا عصر هارون، فصول بعدي كتاب را در بر مي گيرد. ظاهرا اين اعثم بعدها خود تكمله اي بر آن نوشت و حوادث را تا جنگ هاي افشين و بابك خرمّدين ادامه داد.

منابع مورد استفاده ي كتاب :

" يكي از منابع مهم ، اثار ابومخنف است كه در برخي موارد از طريق كلبي از او ياد كرده در برخي موارد ديگر با ذكر سند مستقل از خود او مطالب را نقل كرده ، ابن اعثم در اخبار مربوط به جنگ امويان و آغاز خلافت عبّاسيان بيشتر از مدائني نقل كرده است . در بخش فتح خراسان نيز از كتاب مدائني بهره گرفته ، و در اخبار مربوط به فتح ار منيه و آذر بايجان از كتب ابو عبيده معمّر بن مثنّي استفاده نموده است. ( منابع تاريخ اسلام – جعفر يان - ص 166-167)

روش ابن اعثم در تدوين كتاب:

روش او تركيبي است يعني مورخ بجاي ذكر روايات مختلف و اسناد يك واقعه ، از راه مقايسه و تركيب و ايجاد سازگاري ميان روايات گوناگون ، واقعه ي مذكور را طيِ يك روايت شرح دهد. ( همان - ص 43) با اين كه روش ابن اعثم تركيبي است ، در عين حال منابع اثر خود را ذكر مي كند. مهم ترين منابعي كه ابن اعثم استفاده كرده : مدائني ، ابو مخنف ، واقدي، زهري ، ابن كلبي است.(الفتوح - ج2- صص 369-389 )

اهمّيّت كتاب:

بيشتر به دليل جز ئياتي است كه در نقل حوادث مربوط به فتح عراق ، خراسان، آذربايجان ونيز جنگ هاي اعراب با خزرها و روابط اعراب با بيزانس آورده است . ( روحاني ، تاريخ ابن اعثم وترجمه آن، ص 452 ) او به دليل كوفي بودن به حوادث كوفه و سرزمين اطراف ان توجّه بيشتري داشته است . ( حوادث داخلي عراق) اشتمال كتاب الفتوح بر واژه ها ، تعبيرات،تركيبات و ضرب المثل هاي فصيح فارسي آن را به صورت گنجينه اي سرشار از گرانبهاترين گوهر هاي درياي بيكران زبان و ادب فارسي در آورده است.

ترجمه كتاب:

" الفتوح توسط محمد بن احمد مستوفي در اواخر قرن 6 ( 596 ) به دستور يكي از اميران خوارزم در تايباد خراسان به فارسي برگردانده شد."( ترجمه الفتوح ،مقدمه مصحّح ،ص 18) ترجمه ي اين كتاب اوّلين بار در سال 1300 در ايران چاپ شده و اكنون چاپ سال 1372 در تهران با تصحيح غلامر ضا طبا طبايي مجد در دسترس است " امروزه اين ترجمه از آن جهت مهمّ است كه متن كامل عربي كتاب هنوز به دست نيامده وترجمه ي فارسي مكمّل اجزاي نايافته ي كتاب است .ترجمه ي كتاب داراي 6 فصل است كه توسط مصحّح انجام گرفته است و عبارتند از: 1 - حوادث دوران خلافت ابوبكر 2_حوادث دوران خلافت عمر 3–رويدادهاي خلافت عثمان 4- دوران خلافت علي كه پر حجم ترين فصل كتاب است 5- دوران امام حسن و صلح او با معاويه 6-قيام امام حسين بر ضدّ يزيد . مصحّح براي هر يك از فصول ، تعليقاتي در پايان كتاب آورده است.

درباره ي مترجم كتاب:

درباره ي مترجم كتاب برخي عقيده دارند كه دو نفر بوده اند : اول ، محمّد بن احمد بن ابي بكر مستوفي هروي ( رضي الدين سيد الكتّاب ) كه احتمالاً به دليل مرگ ، كار او نا تمام مانده يا نسخه اي كه در دست او بوده همين مقدار بوده است . دوّم : محمّد بن احمد بن ابي بكر مابيژ نابادي طبق همان دستور ي كه از طرف امير خوارزم براي مترجم اول صادر شده بود، كار را ادامه داده است.

ويژگي هاي ترجمه كتاب:

1- مترجم به تناسب موضوع براي رساندن بهتر پيام به مخاطب ، گاهي عبارات عربي را با يك شعر به صورت ساده و روان بيان كرده است.

2- در جاهايي از كتاب كه ابن اعثم از فردي به صورت مبهم ياده كرده ، مترجم با مراجعه به منابع ديگر ، آن نام مبهم را گويا و مشخّص كرده است.

3- مترجم برخي اخبار را مقد‍ّم و موخّر كرده و بر اساس موضوعي مرتّب نموده است .

4- ترجمه ي كتاب به دليل ايجاز در بيان ، از آثار مهمّ نثر فارسي است .و يادگار دوراني است كه هنوز زبان فارسي بر اثر حمله ي مغول به ضعف و تنزّل نگراييده بود و تلاش مترجم، آن بوده كه متن را به دور از لغات و تركيبات پيچيده در دسترس خواننده قرار دهد.

مذهب مترجم:

موادري در كتاب وجود دارد كه حاكي از شيعي بودن مترجم است. به عنوان نمونه : علي را نفس رسول خدا مي خواند .( ترجمه ي الفتوح ، ص811 ) – در نقل گزارش دشمني وليد بن عقبه با امام علي ، وليد را لعن كرده است.(همان،ص 449)– و اصحاب معاويه را " بغاه" ( تجاوزگر) مي داند .( همان،ص 644).

درباره ي مصحّح كتاب و روش تصحيح او

اين كتاب را غلامرضا طباطبايي مجد تصحيح كرده است.مصحح در مورد تصحيح كتاب مي گويد : در تصحيح كتاب سعي بر اين بوده استكه براي حفظ امانت ، چيزي از متن اصلي كاسته نشود.به همين جهت ، در مواردي كه كاتبان نسخ ، بعضي از كلمات را غلط ضبط كرده اند،ضمن درج صورت صحيح آن ها در متن اصلي، عين كلمات در پاورقي آمده است.مصحح تمام كلماتي را در متن كتاب آمده و امروزه منسوخ شده به صورت امروزي در آورده است.درتمامي متن حاضر ، دونوع شماره ي مسلسل به چشم مي خورد. شماره ي مسلسل بالاي سطور مبين اختلاف نسخ استكه خواننده را به پاورقي ارجاع مي دهد، وشماره هاي بين سطور ، كه خواننده را جهت بهره وري هر چه بيشتر از توضيح مصحح، به بخش تعليقات مربوط راهنمايي مي كند.در بخش توضيحات و تعليقات ، تلاش بر اين بوده كه براي تمام اعلام امكنه ، اعلام اشخاص و نكات تاريخي مطرح شده در متن، تا آنجا كه امكان داشته ، شرحي مختصر و مفيد از مأخذ و منابع معتبر داده شود.هم چنين متن اصلي فاقد فصل بندي است و فصل بندي و انتخاب عنوان ها عمدتاً از مصحح است.

منابع

1-علم تاريخ در گستره ي تمدن اسلامي،آيينه وند،صادق،تهران:پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي-1377

2-الفتوح، ابن اعثم،احمد بن علي،ترجمه:محمد بن احمد مستوفي هروي،مصحح:غلامرضا طباطبايي مجد،تهران:انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي،1372

3- معجم الادباء،حموي،ياقوت،بيروت:دار الاحياء التراث العربي،بي تا

4-تاريخ نگاري در اسلام،سجادي،صادق-عالم زاده،هادي،تهران:سمت،1375

5-تاريخ ادبيات در ايران،صفا،ذبيح الله،تهران:انتشارات فردوسي،1373

6-تاريخ ابن اعثم كوفي،روحاني محمد حسين،راهنماي كتاب ،تير-شهريور 1355،سال نوزدهم،شماره ي 4-6

7-منابع تاريخ اسلام،جعفريان،رسول،قم:انتشارات انصاريان،1387